Loneitu Hriat Tur Puanchhuahna
Vawkte hian mihring ang bawkin natna chi hrang hrang an vei thei a, amaherawhchu mihringte angin an natna leh,
an hreawm tawrh an sawi ve theih loh avangin vawk neitu emaw enkawltute kutah an hriselna a in nghat thui hle,
chuvangin vawk neitute leh vawk enkawltu ten heng an natna tlanglawn zual hi an hriat ve a tha. Heng an natna
zinga a tam ber chu thianghlimnate, a hun taka enkawlte leh a hri venna a hun taka pekin a pumpelh theih a, hei
hian vawk vulhtuin sum tam tak a hloh tur kha a pumpelh tir thei a ni. Vawk natna chi hrang Mizorama kan hmuh
theihte han tarlang ila :
Bacteria Natna hrite :
A. Sakawr ek hrik :
He natna thlentu hi bacteria chi khat clostridium tetani a ni a, he natna hrik hi a darh zau hle a, leiah awmin an in thlah pung thin a, sa an haw lo hle, tuiso-ah darkar khat an dam thei, 105 C ah minute 3 atanga 15 ah an thi thei, he natna hrik hian tur chi hnih Tetanospasmin leh Neurotoxin a siam chhuak a, he tur hi ran leh mihring a natna thlentu ber chu a ni. He natna hi ran chi hrang hrang bakah mihringah pawh a thleng zing hle.
a) Natna inkai darh dan : He natna hrik hi vun pem atangin ran taksa chhungah a lut tlangpui a, thil hriam leh zum thianghlim lo entir nan perek, hlingte in vun an vih pawhin he natna hrik hi taksa chhungah a dah a natna a thlen thin.
b) Natna lan chhuah dan : He natna hi ran zawng zawngah a lan chhuah dan tlangpui chu, tha/tihrawl a pawt khawr vak thin. He natna hrik luhna tha a pawt khawr hmasa ber a, chumi zawhah a dangah a kai thin. Natna tur a lut thuk zela, hriatna thazam a man a, thluak a thlen phei chuan taksa pum a pawt khawra, thawchhamin ran an thi mai thin.
c) Natna enkawl dan : He natna tur hi hriatna thazam ah a luh tawh chuan a chhuak leh thei tawh lova, a tihdam dan awmchhun chu hriatna thazam tuamtu chhunga antitoxin thun hi a ni. Chuvangin antitoxin hi tihdamna nilovin a venna atan chauh hman thin a ni.
d) Natna laka ven dan :
He natna laka inven dan tha ber chu, taksa a pem a awmin a rang thei ang bera antitoxin a inchiu hi a ni.
B. Enteritis :
Bacteria chi khat Escherichia coli in pumpui leh ril vela natna a thlen a ni a, vawk note leh a note pianghlimah a awm duh bik hle. He natna hrik hi ransa zawng zawng pumpui leh rilah te an awmsa a ni.
a) Natna inkai darh dan : He natna hrik hi khawvelah a darh zau hle. Ekin a tih bawlhhlawh tui leh chaw ei atangte leh, thote pawhin he natna hrik hi an thehdarh thei.
b) Natna lan chhuah dan : Vawk chu an kua te a thalo a, chaw an ei peih lova , khawsik sang tak an nei fo bawk. An lo chak lo tial tial a, damdawi a enkawl vat a nih loh phei chuan an thihpui mai thin. Chaw leh tui pek dan mumal lo leh chaw tha tawklo pek an nihin an vei duh bik. Tin ruai thing leh chaw thing rei tak dah tawhte pek avangin he natna hi an vei duh hle bawk.
c) Natna enkawl dan : He natna hi damdawi chi hrang hrang Chloramphenicol, Furazolidone, Colistin leh Polymixin te in hlawhtling takin a enkawl theih a, Tetracycline, Chlortetracyclin leh Oxytetracycline pawhin a enkawl theih ve bawk. Penicillin erawh he natna hrik hian a haw lo hle thung.
d) Natna laka ven dan : He natna laka inven dan tha ber chu thianghlimna a ni.
C. Tuberculosis (TB) :
He natna hi Bacteria chi khat Mycobacterium tuberculosis in a thlen a ni a, ran dang leh mihringin an kai awl hle bawk. Chuvangin vawk TB vei enkawl chu finthlak loha ngaih a ni.
a) Natna inkai darh dan : Ranin he natna hi a veiin, chil atangte, khuh atangte, hahchhiau atangte leh an hnap atangtein he natna hrik hi an theh darh a, ran hrisel eitur chawah leh in tur tuiah te awmin ran hriselin an lokai chhawng ve thin a ni. Mihring pawhin heng atang hian awlsam takin an kai chhawng thei.
b) Natna lan chhuah dan : He natna hriat theih dan chu Tuberculin test a ni a, Taksa hrang hrang ril, thin, thalbe, la, chuap, leh thlingah te bawk a lo awm thin, thahruiah erawh a awm ngailo.
c) Natna enkawl dan : He natna enkawlna tha ber chu Streptomycin, Isoniazid leh Para-aminosalicylic-acid (PAC) combination te a enkawl hi a ni.
D. Brucellosis :
Bacteria chi khat Brucella suis in a thlen natna a ni. He natna hrik hian mihringah pawh natna chikhat Undulant fever a thlen thin a ni. He natna hrik hi a thi hma hle a, 70Uc ah minute 10-15 ah a thi a, chi tui leh khawvawtin a hmet hlum hma hle bawk. Leiah ni 70 an dam thei a, tuiah ni 35 a dam thei bawk. Disinfectant in awlsam takin a ti hlum thei bawk.
a) Natna inkai darh dan : He natna theh darh dan langsar ber chu, he natna vei, vawk ek in a tih bawlhhlawh chaw leh tui, ei vang leh in vangin vawk hriselin a kai chhawng thin. He natna hrik hi vun pem atanga lutin natna a thlen theih bakah, saphihrikin he natna hi a theh darh thei bawk. Mihringah chuan vawk damlo enkawl atangte, he natna vei vawksa ei atangtein a kai chhawn theih.
b) Natna lan chhuah dan : Vawkpuiin a vei chuan a chhul lama thawk a nih avangin no an chhiata, an ching zui thin. Hei bakah hian vawkin no a neih emaw a chhiatin an chhul a tang thin a, chhul tang nazawng hi Brucellosis vang chu a ni hauh lo, Brucella vanga chhul tang chu a nghet bik a, a pawh thlak ve mai theihloh a ni. Vawkpain a vei chuan an tilmu te a vung a, chithlahna atana hman a nih phei chuan a chi-ah pawh he natna hrik hi a chhuak tel thin a, an kete a zeng fo bawk.
c) Natna enkawl dan : He natna hi enkawl dam harsa tak a ni a, Streptomycin, Chloramphenicol, Tetracyclin leh Para-aminobenzoic acid te hi mihringah chuan enkawl nan an hmang thin a, amaherawhchu vawkah chuan heng damdawite hi an hlawhtling lem lo.
d) Natna laka ven dan : He natna laka inven na atan hian vaccine siam a ni a, mahse a hlawhtling em em lem lo, chuvangin he natna laka inven dan tha ber chu, vawk damlo dah hrana, vawk in leh a vel vawn thianghlim a ni.
E. Vawk beng na hri :
He natna thlentu chu Staphylococcus an ni a, Mizoramah chuan khawchhak lam Champhai district ah a tam hle . He natna hi July thla atanga September thla thleng a awm thin.
a) Natna lan chhuah dan : Vawkin he natna a veiin an mit a rawn na phawta, mittui te a tla per a, an beng a rawn vung chhah tup a, damdawia enkawl vat loh chuan he an beng vung hi a keh a, tho ten bawmin a lo lung a, vawk bengte a rawp ral thei. He natna hi enkawl hma chuan natna dam hma tak a ni, amaherawhchu vawk vulhtu tam takin kan vawk vulhte kan chik tawk loh thin avangin hetiang natna dam awl pawh hian vawk thihna a thlen thin.
b) Natna enkawl dan He natna enkawl dan tha ber chu, a hma thei ang bera antibiotics chikhat Penicillin (Dicrystacin/ Bistrepen/ Fortified Procaine Penicillin) a chiu a, a beng chhung a lung hma a damdawi Lorexane/himax hnawih hi a ni.
II. Virus natna hrite :
A. Vawk pul hri (Swine Fever/ Hog Cholera /Pig typhoid) : He natna hi natna inkaichhawn awlsam tak a ni a, vawk upa lam aiin vawk naupang lamin an kai awlsam zawk a . He natna thlentu hi virus chi khat Swine fever virus a ni a, he natna hrik hi a thi har hle, vawksa dah that eg,. Vawksa pickle ah te thla tam tak a dam thei a, vawksa repah pawh thla 6 vel a dam thei, vawksa vur a dah thatah phei chuan kum 5 vel a dam thei. Vawk thi sawnah chuan he natna hrik hi ni reilo teah a thi a, amaherawhchu a thlingah chuan ni 15 vel a dam thei a ni. He natna hrik hi Phenol 0.5 % ah rei tak a dam thei a, cresol 2% ah darkar 2 a dam thei a, Tui sa (68 ℃) a thlakin minute 30 ah a thi a ni.
a) Vawk pul hri inkai chhawn dan : He natna hi vawk pakhatin a veiin vawk dangah rang tak leh awlsam takin a kai chhawng thin. Natna hrik hi vawk damlo ek, zun, hnap, thisen leh chilah te chhuak telin, heng atang hian vawk hriselin an lo kai chhawng thin. Vawkin he natna hi a vei a, a dam chhuah leh hian he natna hrik hi a zunah ni 20-30 vel thleng a la zung chhuak a, hei hian vawk dang a la kai chhawng thei a ni. Vawkpui rai laiin he natna hi a veiin a note a kaichhawng thei bawk.He natna hrik hi pheikhawkah te, kutah te leh kawrah te rei tak a dam theih avangin, Vawk enkawltu mihringin he natna hrik hi awlsam takin a theh darh thei bawk
b) Vawk pul hri lanchhuah dan : He natna hi khawsik sang tak 106℉-107℉ in a in tan a, he a khawsik hi a taksa lum dan pangngai 102℉ ah emaw a aia hniamah a tla thla leh thin a, a thih dawn thlengin a khawsik hi a sang chho leh thin a ni. Vawkin he natna a vei hian chaw a ei duh lova, a chau a, ding tha theiloin a tha a khur a, a mitte a vung a, mit ek neiin a mitte a char thin, he natna hian kawthalo rimchhe tak a keng tel tlangpui a, an dul nem, an bengkawm leh an kapkar a sen tuak thin. A tlangpuiin vawkin he natna an vei hian ni 7 hmain an thi thin.
c) Vawk pul hri laka in ven dan : Vawk pul hri laka invenna pawimawh hmasa ber chu a hri venna (vaccine) lak hi a ni. Sap thufingin “ Inven hi tihdam aiin a tha zawk” a tih kha he natna ah hian a chiang hle, an damloh hnu a damdawi man to tak tak a enkawl aichuan hri venna laka ven hi a hlawk zawk, vawkpui vulh tan phei chuan hri venna lak hi a pawimawh hle, an note thla hnih an tlin thlengin a ven pui a ni. Vawk pul hri thlentu natna hrik thih har zia kan hria a, he natna laka ven dan pawimawh leh chu “ thianghlimna” hi a ni, kan vawk in te leh vawk chaw pekna bungbelte a thianghlim tur a ni, an zun leh ek kan thianfai tha tur a ni a, vawk damlo kan neihin kan dah hrang nghal tur a ni. Tin , mi vawkin kan tlawhin natna hrik kan hawn tel thei, chutiang bawkin kan vawk hri vei te kan thehdarh thei bawk. Vawk, a pul hri vanga thi puah, sawngbawl emaw ei loh hram a tha. Tin, vawk thi ruang paih mai lovin phum ngei hi a tha, hei hi a chhan chu hri vanga thi vawk ruang kan paih mai chuan ui leh sa dangin an eiin an pu sawn anga, he natna hi an thehdarh thei a ni.
d) Vawk pul hri vei enkawl dan: He natna hian virus natna dang eg, AIDS, Ui a Hri (Rabies) te ang bawkin damdawi a nei lo. Amaherawhchu natna dangin a tlak buak loh nan Antibiotics hmangin a enkawl tur a ni.
B. Swine influenza: He natna thlentu hi swine influenza Virus a ni a, vawk hritlang a ni deuh ber.
1) Natna inkai darh dan : He natna hrik hi hritlang dang ang bawkin boruak atanga thehdarh a ni deuh ber a, thlasik laiin a hluar thin.
2) Natna lan chhuah dan : Vawkin he natna a vei hian an khua a sik phut a, an hnap te a tla a , an khuh a, rang takin an pum sep lawp lawpin an thaw a, chaw te an ei duh lova, natna dangin a tlakbuak loh chuan ni 2 atanga ni 6 velah an tha chhuak leh mai thin.
3) Natna enkawl dan : He natna hi vawkin an thihpui tam vak lova, a natna thlentu hi virus a nih avangin enkawl vak ngaihna a awm lova, amaherawhchu natna dangin a tlak buak loh nan antibiotics a enkawl a tha.
4) Natna laka ven dan : Vawk , he natna atanga dam chhuak te chu an damchhungin he natna lak atangin an fihlim tawh a ni.
III. Vawk kawchhunga rulhut lar zualte:
A. Rulhutkawm : Vawk a rulhutkawm kan hmuh thin hi Ascaris suum a ni a, rulhutkawm hian nikhatah sang chuang te a tui thei a, heng a tui te hi an ekah a chhuak a, heng an ekin a tih bawlhhlawh chaw ei leh tui in atangin vawk dangin a lo kai chhawng ve thin. Rulhut tui hian vawk ril a thlenin a keu a, thisen zamah a lut a, thisenzam atangin thin leh chuapah te an luta, chuap atangin ka ah an lut chho leh a, vawkin a thil ei lem pahin heng rulhut note te hi a lem leh a, rilah an lut thla leh a, rilah hian an puitling ta a ni. an puitlin hun chhung hi thla hnih vel a ni.
Rulhutkawm te hian an awmna vawk te nen chaw tha an in chuh mai bakah, chuapa an awm laiin thawk harsatna te an thlen a, thlasikah phei chuan vawkin pneumonia an vei hma phah a ni. Tin pumpui thalo te neih phahin chawte an ei tha duh lovin, an than theih loh phah bawk a ni, tin rulhut an pai hian an taksa a lo chau a, natna chi hrang hrang an kai hma bik hle .
He rulhut hi vawkin a kai awlsam ang bawkin mihring pawhin kan kai awlsam hle, chuvangin vawk kan vulh a nih chuan a khat tawkin rulhut hlo pek thin tur a ni. Thla khata vawikhat pek hian vawkin an than duh phah hle, amaherawhchu pek zin lutuk emaw a Dose dik lova pek chuan that lohna a thlen thei thung a ni. Kan hriat atan a pawimawh chu rulhut hlo te hi tur chikhat an ni a, a dose dik tak a pek chuan vawk tan pawi khawih miah lovin rulhut a ti hlum emaw a ti zeng tur a ni, dose sang lutuk a pek chuan a thinin a tawrh phah thei a ni.
Vawkin he rulhut kawm hi a pai chuan rulhut hlo chi hrang hrang Piperazine, Albendazole leh Fenbendazole te in a tih thlak theih a ni.
B. Vawkbawl (Cysticercosis) : He natna thlentu hi rulhutpui chi khat Cysticercosis a ni a, vawkin rulhutpui tui an lo ei tel avanga lo awm a ni. Rulhutpui tui hi an ei tel chuan an rilah a lo keuva, chu chuan an taksa hmun hrang hrang an hreuh a, Cyst lo insiamin vawk bawl kan tih ang hi a lo awm thin. Vawk kawchhungah emaw an taksaah a thang puitling thei lova, sahring ei entirnan – Sakei, chinghnia, ui ten an ei hnuah heng ramsa kawchhungah hian he rulhutpui tui hi keu thei chauh a ni. Mihringin hetiang vawk bawl sa kan ei atang hian rulhutpui kan pai thei a ni. Chuvangin hetiang vawkbawl sa hi ei loh a that mai bakah ui leh ransain an ei theih a paih mai lova phum bo a tha ber.
IV. Vawk vun natna larzualte :
a) Vawk phar : Vawk phar thlentu hi rannung chikhat mitlawnga hmuh theih loh Sarcoptes scabie var suis an ni a, heng natna hrik hian vawk tisa, a vun a mi leh a thisen a mi te a ei a, vawk vun chhungah kua hreuhin, vun te a khawro in a thap hrup a, vawkin thak a ti thei hle a, bangah leh chhuatah te an nawt a, an vun a sen tuak a, a pilh hrup thin a, he a vun nawh pilhah hian bacterial infection a awm chuan pan dam theilo a lo awm thin. He natna hi awlsam takin vawk pharin vawk hriselte an kai thei. Vawk phar laka veng tur chuan vawk In tihfai a, a khat tawk a damdawi (Phenyl etc) a silfai leh vawk ek tha taka thehthang te an ni. Tin, Sarcoptes Scabie bakah Demodex Phylloides vawk phar natna hi a thlen bawk, he natna hrik hian hmul tona kua ah lutin vun thak a siam thin.
b) Vawk hrik : Vawk hrik hi Haematopinus suis a ni a, an taksa pum puiah a awm thei. Vawk hrik ngah chu an awm hle hle thei lova, a thak avangin an in nawt reng bawk thin. A hrik hian thisen an dawt avangin thisen neih tlem na leh than theih lohna a thlen thei.
V. Tlakchham neih avanga natna te :
a) Anaemia : He natna hi vawk note, a pui hnute hne lai, a bik takin kar 3-6 ah a awm thin, he natna awm chhan chu Iron tlakchham vang a ni. tin Copper, Cobalt leh Vitamin B tlakchham vangin a awm thei bawk. Vawkpui hnute ah hian vawk note mamawh khawp iron hi a awm loh avangin vawk note in he natna hi an vei thin. Vawkte he natna vei chu hnute an hne tha duh lova, an cher a, an thaw a hahin an thaw tawp tawp a, an lu leh darte a vung thin. He natna laka venna tha ber chu vawk note pian atanga ni 3 naah iron (Ferritas/Imferon) a chiu tur a ni, tin he damdawi vek hian kar khat hnua chiu leh tur a ni.
b) Iodine Tlakchhamna : He natna hi vawkpui rai lai chaw ah emaw tuiah iodine a awm loh vang a ni ber. Vawkpui ber in Iodine a tlakchham avangin a note pianghlim te chu an chauvin darkar reilote ah an thi mai thin, thi sa a piang pawh an awm thin, hetiang vawkte te hi hmul neilo in an piang tlangpui a, an hrawk a vung tel thin. He natna pumpelh dan awlsam leh tha ber chu vawkpui chaw a Potassium Iodide tlemte telh thin hi a ni.
Heng a chunga kan tarlan bakah khian tlakchham neih vanga natna lo awm thei langsar zualte chu :
1) Calcium/ phosphorus/Vit A, D & B tlakchham avangin ke bai, ke ruh chaklo leh kawng hnuai lampang zeng.
2) Zinc leh Protein tlakchham vangin vun leh hmul thalo.
3) Calcium/ Phosphorus/ Iodine/ Vit A&E tlakchham vangin vawkpui chi chaklo, hur theilo leh rai theilo te a awm thei.
4) Vawkpuiin Vitamin a tlakchham A a tlakchham vangin vawk note mitdel sa a piang an awm thin.
5) Vawkpuiin Vitamin A leh Iodine a tlakchham vangin vawk note thi sa a piang leh pian hlima chaklo an awm thin.
6) Vawkpuiin Iodine a tlakchham vangin vawk note hmul nei lova piang an awm thin.
7) Protein/ Vitamin/Iron/Calcium tlakchham vangin vawkin chaw a chaklo thin.
VI. Chhan dang vanga vawk natna awm theite:
a) Crippling : He natna ah hi chuan vawk ke hnung a khawng a, an ke a bai a, an ke a nat avangin kal an harsat a, chaw lak pangngai rengin an mu reng thin. He natna thlen chhan chu, an chaw a fibre tam lutuk vangte, an chaw a carbohydrates tam lutuk vangte, exercise an lak loh lutuk vangte, an in bawlhhlawh leh hnawn vangte in he natna hi an nei thin. Thlai /hnim hring tharlam pek thin hian he natna hi a pumpelh theih a ni.
b) Rheumatism: He natna lan chhuah dan chu an ruh chuktuah a vung a, an ke a khawng a, khawih sakin na an ti a, an ke a bai bawk thin. He natna thlen chhan chu an in chhuat hnawn emaw ventilation that loh vanga huh reng vangte (a bik takin cement leh lung chhuat a awm te).